ĐÔI ĐIỀU VỀ BÀI THƠ SÓNG CỦA XUÂN QUỲNH

     Sóng là bài thơ viết về tình yêu đôi lứa hay nhất của Xuân Quỳnh. Hay ở xúc cảm mãnh liệt về tình yêu trai gái nhưng chỉ là tâm trạng một phía, lại được thể hiện song hành trong hình tượng sóng và em.

     Về âm hưởng, cảm giác chung khi mới đọc qua bài thơ là nhẹ nhàng, đằm thắm. Đọc lại nhiều lần, suy ngẫm, bài thơ rất tinh tế, sâu sắc, giàu sức khái quát, đời thường mà triết lý. Bài thơ sống mãi với thời gian bởi cảm xúc chân thành, mãnh liệt được thể hiện dưới ngòi bút tài hoa.

     Sóng dễ đọc vì được viết theo thể thơ năm chữ. Phần lớn nhịp thơ là nhịp 5/0 (trọn câu). Trong chín khổ thơ chỉ có ba khổ là có câu thơ được ngắt nhịp khác. Câu thứ tư của khổ thơ thứ sáu ngắt nhịp 3/2; câu thứ hai của của khổ ba ngắt nhịp 4/1; hai câu đầu của khổ một ngắt nhịp 2/1/2. Đặc sắc ngắt nhịp trong hai câu đầu là tính chất đối xứng qua “và”:

          Dữ dội /và / dịu êm

          Ồn ào / và / lặng lẽ

Cái hay ở đây “và” vừa là trục đối xứng tính chất vừa là liên kết tính chất của sóng.

     Khổ một ngoài hai câu đầu nói về sóng, hai câu còn lại làm cho người đọc trăn trở:

          Sông không hiểu nổi mình

          Sóng tìm ra tận bể.

Nhiều người lấy cuộc đời Xuân Quỳnh để “lý giải” hai câu thơ đó. Mỗi cách cảm nhận đều có cái hay, cái thuyết phục hay chưa thuyết phục chứ không thể nói đúng sai. Có lẽ để hiểu hai câu thơ này chúng ta phải đặt nó trong hệ thống toàn bài, điều này sẽ nói ở sau.

     Khổ thơ thứ hai, Xuân Quỳnh dùng quá khứ và tương lai nói về con sóng. Hai câu thơ đầu dung dị, nhẹ nhàng bởi thanh bằng chiếm tỷ lệ lớn (7/3). Hai câu sau bất ngờ đề cập tới tình yêu đôi lứa:

          Nỗi khát vọng tình yêu

          Bồi hồi trong ngực trẻ.

Hóa ra, dây là sự so sánh, so sánh giữa sóng và tình yêu. Cái nền để so sánh là “xưa”-“sau”, cái bất biến để so sánh là sóng và tình yêu. Sóng từ xưa đến mai sau vẫn thế. Tình yêu đôi lứa vẫn là nối khát vọng khi người ta trẻ. Và ngày xưa cho tới mai sau tình yêu liệu có khác được xúc cảm “bồi hồi”? Những câu thơ giản dị, đời thường như vậy nhưng nó mang tính khái quát không thể bác bỏ, vậy nên đây là triết lý về tình yêu đôi lứa.

     Khổ thơ thứ ba làm “nhiệm vụ” chuẩn bị cho cái điều trọng đại. Xuân Quỳnh mượn “Muôn trùng sóng bể” để tạo cớ, kiểu như:

          Hôm qua tát nước đầu đình

          Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen…

Hay:

          Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng…

Hoặc:

          Con cò bay lả bay la

          Bay từ ruộng lúa bay ra cánh dồng

          Tình tính tang…tang tính tình…

    

     Sau khi tạo cớ rồi, nhân vật em tự trả lời các câu hỏi mình đặt ra ở khổ thứ tư. Ai cũng biết nhân vật em hiểu được tính chất của sóng, khái quát tình yêu đôi lứa thành triết lý không lẽ không giải thích được: “Gió bắt đầu từ đâu”. Lời thú nhận: “Em cũng không biết nữa” rất dịu dàng, nữ tính. Tự em nói ra chứ có ai đâu mà truy, mà hỏi. “Em cũng không biết nữa” giải thích cho câu thơ trên nhưng cái chính là bắc cầu sang câu dưới:

          Khi nào ta yêu nhau.

Lại một câu hỏi tiếp. Ta yêu nhau là ta có đôi, có cặp. Biết được yêu nhau chính xác tự lúc nào thì chắc chắn đó không phải là tình yêu. Em đã yêu anh nhưng anh có đáp lại tình yêu đó không em chưa biết được. Nhưng vượt qua định kiến đời thường, yêu anh em thổ lộ, có thế thôi!

     Điều quan trọng nói ra được rồi, thú nhận được rồi nhưng tâm lý người phụ nữ làm em ngượng ngùng, nói lảng sang chuyện khác. Nhưng nếu đi xa quá anh tưởng em đùa thì sao. Vậy nên, ở khổ thơ thứ năm không bình thường về dung lượng như những khổ thơ khác. Chung quy, ngày đêm sóng nhớ bờ vì không ngủ được. Em lý giải con sóng vỗ suốt ngày đêm chỉ vì nỗi “nhớ” –  tâm trạng con người ta mà  rõ nhất khi yêu. Và em, khiêm tốn hơn, không được như sóng suốt ngàn năm không ngủ:

          Lòng em nhớ đến anh

          Cả trong mơ còn thức.

Câu kết của đoạn phi logic trong khoa học nhưng rất logic trong tình yêu. Luôn một lòng một dạ với anh, yêu anh nồng nàn nên bóng hình anh vào cả giấc mơ em. “Trong mơ còn thức” lại một lần nữa khẳng định tình yêu nồng nàn của em đối với anh, thế nên, em có gì khác sóng đâu?

     Và điều em khẳng định ấy, ở khổ thơ thứ sáu tô đậm hơn, nhấn mạnh hơn. Xuân Quỳnh viết bài thơ này trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước ở vào thời điểm cam go, ác liệt, thanh niên lớp lớp ra trận. Vào tuyến lửa (phương nam – Miền Nam), nơi khó khăn gian khổ, nơi hòn tên mũi đạn, được Xuân Quỳnh dùng từ “ngược” thật tài hoa. Ở đây, một lần nữa nhà thơ dùng cái phi logic thông thường để nói cái logic thời đại. Thông thường, người ta nói “xuôi nam ngược bắc”, nhưng lúc này Miền Nam là tiền tuyến, Miền Bắc là hậu phương, nên về với hậu phương, nơi bình an hơn, dùng từ “xuôi” không còn gì để bàn nữa.

     Trong cuộc chiến khốc liệt hay bình yên nơi hậu phương, và có thể ở một nơi nào khác nữa, em – như kim la bàn, chỉ về một phương: phương anh.

     Khổ thơ thứ bảy và thứ tám có sự liên kết, xâu chuỗi chặt chẽ, đây là lời tự động viên mình trong nhớ nhung khắc khoải. Khẳng định tất cả con sóng đều tới bờ “Dù muôn vàn cách trở” (khổ bảy) cũng như hai câu cuối ở khổ tám: “Như biển kia dẫu rộng/ Mây vẫn bay về xa.”, cho dù biển dẫu rộng vẫn có giới hạn, mây kiên trì vẫn bay đến bến bờ bên kia. Ở giữa chân lý tự nhiên em nêu ra ấy, hai câu thơ: “Cuộc đời tuy dài thế/ Năm tháng vẫn đi qua” ta hiểu thời gian chờ đợi bao giờ cũng dài lắm. Và nó càng dài hơn khi ở thời điểm này (12/1967) biết khi nào chiến tranh kết thúc? Biết khi nào em mới gặp anh? Khoảnh khắc thời gian như nhau nhưng nó dài hơn khi người ta chờ đợi, đó là thời gian tâm lý. Hai câu thơ đã nêu là sự từng trãi, chiêm nghiệm, là lời tự động viên mình trong những tháng năm xa cách người yêu.

     Cũng cần nói thêm một chút, bài thơ Sóng thuần khiết viết về tình yêu đôi lứa trong khi nền văn học ta lúc ấy thiên về ca ngợi những chiến công đánh Mĩ, ca ngợi những tấm gương hy sinh, bất khuất. Sóng không lạc lõng, trái lại, làm “mềm” hơn, lãng mạn hơn giai đoạn “văn học đánh giặc” đó. Xuân Quỳnh chỉ là một trong muôn triệu nỗi nhớ nhung của người vợ, người yêu hướng ra tiền tuyến. Nói được điểm chung của người phụ nữ thời đại, của giai đoạn lịch sử nhất định nên Sóng có sức cộng hưởng lớn, vừa động viên những ai đang chờ đợi lại vừa khích lệ được những ai đang cầm súng.

     Khổ cuối của bài thơ là một cái kết đẹp. Xuân Quỳnh ý thức được tình yêu của em chỉ là một trong muôn triệu mối tình đôi lứa. Tình yêu ấy bền vững hơn, trường tồn hơn trong môi trường “biển lớn tình yêu”. Em là cô gái bình dị, tình yêu của em có chung cung bậc cảm xúc tình yêu đôi lứa bao người, “lúc dữ dội và dịu êm, lúc ồn ào và lặng lẽ”. Đã là tình yêu chân thành nồng thắm nó phải thường trực trong trăn trở, suy tư, nhớ nhung, khát vọng. Như con sóng, biển dẫu lặng vẫn vỗ bờ, vẫn con sóng này nối tiếp con sóng kia giống nỗi nhớ về anh luôn thường trực trong em. Và vì thế, em hóa thân thành con sóng, là sóng không chấp nhận không gian chật hẹp của sông. Đành rằng sông cũng có sóng nhưng cũng có lúc tĩnh lặng, không giống như biển cả. Do đó, yêu anh, nỗi nhớ về anh của em không bao giờ đứt đoạn, và để nuôi dưỡng tình yêu ấy em phải hòa mình vào biển lớn.

     Như vậy, chi tiết thơ ở khổ một, muốn cảm nhận được nó, không thể tức thì mà phải đặt nó trong cảm xúc xuyên suốt của tác giả, chúng ta chỉ hiểu, chỉ được soi sáng khi đọc kỹ bài thơ. Cách “cài” chi tiết này thể hiện sự tinh tế, tài hoa của thi sĩ.

     Bài thơ Sóng không dài nhưng những bài viết về Sóng như những dòng sông đổ ra biển lớn. Thời gian trôi cứ trôi, Sóng lấp lánh trong dòng thi ca dân tộc. Sóng ra đời trong chiến tranh nhưng không có một câu chữ nào nói về đau thương, gian khổ, mất mát. Có phải Sóng là khoảng lặng trong dòng chảy “văn học đánh giặc”, chân chất tình cảm chân thành, da diết, mà ngẫm sâu xa nó lên án chiến tranh, thấm đẫm tư tưởng Nhân văn sâu sắc? Và đó chính là lý do Sóng vượt thời đại, vượt biên giới đồng hành cùng nhân loại.