MỘT LẦN ĐI HÁT PHƯỜNG VẢI CỦA CỤ PHAN BỘI CHÂU

Hát phường vải ở Nghệ Tĩnh là diễn xướng dân gian có trình tự lớp lang khá chặt chẽ. Địa điểm hát thường là mảnh sân nhà nào đó vào mùa kéo sợi xe tơ. Các cô gái làng vừa làm việc vừa hát, đó là hát dạo. Các chàng trai đi ngang qua cổng (như vô tình) dừng lại hát vài câu ướm thử (hát hỏi),  bên nữ đối lại -  hát chào, hát mừng. Thế nhưng để được mời vào trong sân hát, các chàng trai phải qua thử thách hát đố. Hát đố nhiều lĩnh vực nhưng những câu đố thường được đưa ra nhất là đố chữ, đố tình huống lễ nghĩa. Trả lời không nhanh, không chuẩn là thua, do đó, đi hát nhiều người, phát huy trí tuệ tập thể là rất cần thiết. Nghe hát phường vải, có nhà nghiên cứu nói rằng lời hát thâm thúy cao sang nhưng lại rất dân dã.

          Nam Đàn là đất hát phường vải, nơi đây có nhiều giai thoại về những đêm hát của những bậc túc nho, những người chí lớn. Nghe qua mấy câu  xe kết (hát thương, hát nhớ, hát trách) trong một đêm hát phường vải ở Nam Kim của cụ Phan Bội Châu, chúng ta mới hiểu thêm chí khí của người đội đá vá trời.

          Một cô gái trẻ đẹp, thông minh có tiếng gửi gắm nỗi lòng mình với anh San:

Sắp nhau một gánh nặng nề

Giang sơn bịn rịn tình quê nghẹn ngào.

          Tiếng địa phương “sắp nhau” nghĩa là gặp nhau. Hình như cô gái biết Phan Bội Châu đang nghĩ đến giang sơn nên không hiểu được “tình quê nghẹn ngào” của cô. Phan Bội Châu hát đáp:

Đêm xuân gặp gỡ giữa đường

Non sông một đội cương thường hai vai

          Cô gái nói “sắp nhau một gánh nặng nề”, còn với Phan Bội Châu chỉ là “đêm xuân gặp gỡ giữa đường” mà thôi. Non sông một đội - ở trên đầu, là lý tưởng theo đuổi, sau đó mới đến hai vai gánh vác tam cương, ngũ thường, phân định rạch ròi trách nhiệm của trai thời loạn. Trong tam cương, phu – phụ xếp ở vị trí thứ ba, sau quân – thần, phụ - tử. Mượn chữ “cương thường” mà anh San nói đến, cô gái không còn úp mở nữa:

Chung vai, chung cả đò đầy

Cho em chung mẹ, chung thầy với anh.

          Biết cô gái yêu thương thật lòng, tha thiết như thế, nhưng tiếng gọi cứu nước canh cánh trong tim, Phan Bội Châu khéo léo từ chối mà không để cho cô gái tẽn tò, trái lại, nâng tầm cô lên:

Chung binh, chung tướng, chung vương

Cùng anh chung cả tứ phương sơn hà.

          Cô gái biết tình yêu của mình không mảy may thay đổi ý định Đông Du của San, than thở:

Vui chi một cuộc cờ tàn

Mà chàng xe ngựa một đoàn sang sông.

          Cô nghĩ thế nước đã như cuộc cờ tàn, chàng gắng gượng làm chi. Phan Bội Châu tin tưởng vào kết quả công việc của mình, lật ngược thế cờ:

Nhất vui là cuộc cờ tàn

Mã lên chiếu bí pháo toan chiếu trùng.

          Không biết sau này cô gái ấy có gặp lại Phan tiên sinh lần nào nữa hay không? Cuộc đời cô như thế nào chúng ta không biết nhưng chắc chắn một điều là hình ảnh chàng thanh niên yêu nước Phan Văn San sống mãi trong trái tim cô, trong lòng dân tộc.

          Nhớ cụ Phan, nhớ những đêm trăng nghe hát phường vải ở miền đất địa linh nhân kiệt, tôi ước gì diễn xướng dân gian ấy được bảo tồn, phát huy, được đưa vào trường học để thế hệ trẻ hiểu tinh hoa, bản sắc cha ông mình hơn.